Msheireb, η συνοικία που κατάπιαν οι ουρανοξύστες

Οι πόλεις, σαν αστικά κέντρα που είναι, συγκεντρώνουν μεγάλες μάζες ανθρώπων κυρίως για επαγγελματικούς ή τοπογραφικούς λόγους, ακμάζουν, και ενίοτε παρακμάζουν με αποτέλεσμα οι άνθρωποι να τις εγκαταλείπουν για μια άλλη πόλη που θα πάρει την θέση της. Και αυτό γενικά είναι το ρου της ιστορίας των πόλεων ανά τους αιώνες. Στις περισσότερες των περιπτώσεων… γιατί αυτό το ρου, ή τέλος πάντων η φυσική εξέλιξη ενός αστικού χώρου δεν είναι πάντα τόσο φυσική.

Σε αυτό το άρθρο μιλάμε για το παράδειγμα του Κατάρ, και πιο συγκεκριμένα της Ντόχα, και λίγο πιο συγκεκριμένα της συνοικίας του Msheireb.

Ας το πάρουμε όμως από την αρχή.

Τι; Υπήρχε ζωή πριν το πετρέλαιο;

Η ιστορία του Κατάρ καθορίζεται προφανώς από ένα γεγονός, την εύρεση του πετρελαίου. Η εύρεση του το 1939, επέφερε τεράστια οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη στην χώρα. Από τότε και για τις επόμενες δεκαετίες, πραγματοποιείται ραγδαία αύξηση του πληθυσμού που οφείλεται στην εισροή μεταναστών, με επακόλουθο την αστικοποίηση του πληθυσμού. Μαζί με το πετρέλαιο λοιπόν, η Ντόχα αρχίζει να αλλάζει, και από ένα μικρό παραλιακό ψαροχώρι που μέχρι τότε στηριζόταν κυρίως στην αλιεία ψαριών και μαργαριταριών, μεταμορφώνεται σταδιακά σε μια σύγχρονη μεγαλούπολη.

Και μετά το πετρέλαιο… Boom!

Η ανάπτυξη του κατασκευαστικού εκτινάχθηκε, καθώς η ζήτηση σε κατοικίες και γραφεία αυξάνεται διαρκώς. Η Ντόχα μπαίνει σε μια ατέρμονη (κατασκευαστική) κούρσα για την δημιουργία οδικών δικτύων, μέσων μαζικής μεταφοράς, για την εγκαθίδρυση πανεπιστήμιων και campus, υποδομών αθλητισμού, πολιτισμού, τουρισμού. Ορόσημο για το Κατάρ αποτελεί η διοργάνωση του παγκόσμιου πρωταθλήματος ποδοσφαίρου το 2022, καθώς και το Qatar National Vision 2030 οπόταν το Κατάρ θα έχει μετατραπεί σε μια σύγχρονη αραβική μητρόπολη. Τότε όλα τα κατασκευαστικά έργα ή μάλλον η κατασκευή της χώρας θα πρέπει να έχει ολοκληρωθεί. Αλλά μέχρι τότε μοιάζει ή τουλάχιστον έμοιαζε με ένα απέραντο εργοτάξιο.

Το μετά-πετρελαίου Κατάρ, συνέδεσε την ανάπτυξη και την ευημερία της χώρας με πολλές φορές ατσούμπαλα αρχιτεκτονικά μοντέλα τα οποία μοιάζουν ξένα ως προς την ιστορία της αρχιτεκτονικής της χώρας, αλλά λειτουργούν σαν βιτρίνες για την σύγχρονη πολύ διαφορετική εποχή του. Και αυτό φαίνεται να είναι μια γενικευμένη αντίληψη της περιοχής. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που όλες οι χώρες του Περσικού Κόλπου ανταγωνίζονται για το ποια θα έχει το πιο ψηλό ουρανοξύστη, αυτόν με το πιο περίεργο σχήμα, ή αυτόν που θα τον έχει σχεδιάσει ο πιο κορυφαίος αρχιτέκτονας.

Μα τι στο καλό δεν μου κολλάει;

Όταν μετακόμισα στην Ντόχα, το 2015, ήταν μια όμορφη πόλη και όταν έφυγα οριστικά το 2018, ακόμα ομορφότερη. Η Ντόχα δεν έχει σχεδόν τίποτα άναρχο καθώς είναι μια planned city, όλα δηλαδή έχουν διαμορφωθεί με βάση έναν σχεδιασμό. Μεγάλοι δρόμοι και πεζοδρόμια, έμφαση στην δημοσιά διακόσμηση, αξιόλογα, ακόμα και αξιοθαύμαστα κτήρια, πράσινο (ναι ναι, καλά διαβάσατε, πράσινο, με πολύ κόπο βέβαια). Για αρκετούς μήνες αν και αντιλαμβανόμουν πως είναι αντικειμενικά μια όμορφη πόλη με φοβερές ανέσεις (για κάποιους φυσικά), κάτι με ενοχλούσε, κάτι δεν μου κόλλαγε, κάτι με τσίγκλαγε χωρίς όμως να μπορώ να το εντοπίσω. Μέχρι που επιτέλους το βρήκα! Όλα, μα όλα αυτά που αποτελούσαν την πόλη ήταν καινούργια! Ήταν μια πόλη που είχε πάρει την σημερινή της μορφή μόλις τα τελευταία 30-20 χρονιά, σχεδόν όσο και η ηλικία μου! 

Μέσα από το πρίσμα της μοντέρνας, σύγχρονης και πρωτοπόρου μητρόπολης, τα όποια ιστορικά κτήρια μοιάζουν σχεδόν παράταιρα. Σαν να προκαλούν αμηχανία που στέκονται και θυμίζουν το φτωχό προ-πετρελαίου παρελθόν της. Ως εκ τούτου και η έννοια της διατήρησης μοιάζει και αυτή ως τέτοια. Για παράδειγμα, η παραδοσιακή αγορά ή παζάρι όπως θα το λέγαμε εμείς, Souq όπως θα το λέγαν εκείνοι, που αποτελεί πάντα το σημείο αναφοράς των ισλαμικών πόλεων έχει κατεδαφιστεί και ξαναχτιστεί, όπως αντίστοιχα, οι λιγοστές παραδοσιακές προ-πετρελαίου εποχής κατοικίες, στα πλαίσια πάντα της διατήρησης τους.

Ερχόμενη από την Αθήνα λοιπόν, έψαχνα για το μέρος εκείνο της πρωτεύουσας, το λίγο λαϊκό, το λίγο βρώμικο, το μη επιτηδευμένο, μη τεχνητό, το μέρος εκείνο όπου φαίνεται ότι πράγματι ζουν άνθρωποι, όπου χώρος και άνθρωποι βρίσκονται σε αλληλεπίδραση. Μέχρι που το βρήκα, και αυτό ήταν η συνοικία του Msheireb.

Η εργατική συνοικία του Msheireb

Όπως την εποχή των μαργαριταριών, όταν η δουλειά έβγαινε από τους Αφρικανούς  σκλάβους, έτσι και στην μετέπειτα πορεία του Κατάρ, η δουλειά του εργάτη γινόταν από κάτι σαν σκλάβους, τους οικονομικούς μετανάστες από πάμφτωχες χώρες, όπως το Νεπάλ, το Μπαγκλαντές, την Σρι Λάνκα, την Ινδία κλπ. Είναι ενδεικτικό ότι οι μη-Καταριανοί αποτελούν το 94% του ανθρώπινου δυναμικού της χώρας. Η περιοχή του Msheireb συγκέντρωσε σταδιακά τους μετανάστες εργάτες  που έφτασαν στην χώρα ήδη από την δεκαετία του ‘50 νοικιάζοντας τα διαμερίσματα και τα μικρομάγαζα από τους Καταριανούς τσιφλικάδες που μετακόμιζαν για τα προάστια. Η συνοικία αυτή είχε o,τι έλειπε από την Ντόχα. Δηλαδή παλιά διώροφα κτήρια, συνωστισμό στα πεζοδρόμια, μη-πολυτελή αυτοκίνητα παρκαρισμένα ή διπλοπαρκαρισμένα στο δρόμο, μικρομάγαζα με κάθε λογής πράγματα, μυρωδιές από φαγητά, απλωμένες μπουγάδες στα μπαλκόνια, σκουπίδια εδώ και κει, μέχρι και έναν αδέσποτο σκύλο (τον οποίο και φωτογράφισα από την έκπληξή μου!). Είχε την γοητεία μιας άλλης δεκαετίας που σπάνια συναντάς στην Ντόχα. Κυρίως όμως, είχε όλα αυτά που κάνει έναν χώρο ζωντανό, τους ανθρώπους του.

Το Msheireb, αν και εργατική συνοικία βρίσκεται σε κεντρικότατο σημείο της Ντόχα. Είναι πολύ κοντά στο παζάρι (Souq-Waqif) σαν να λέμε το Σύνταγμα της Αθήνας, στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης, ένα από τα σημαντικότερα μουσεία του Περσικού Κόλπου και πόλος έλξης τουριστών, και πολύ κοντά από τον δημοφιλή παραλιακό δρόμο (Corniche).

Διπλά σε αυτήν την θορυβώδη συνοικία που φαίνεται να είχε ξεμείνει σε άλλη δεκαετία της Ντόχα, σηκωνόταν ένα τεράστιο συγκρότημα πολυώροφων κτηρίων. Η αντίθεση μεταξύ τους ήταν τεράστια και τους χώριζε μόνον ένας δρόμος!

Msheireb Downtown Doha

Τα πολυτελή κτήρια σηκώνονταν πάνω στα ερείπια της παλιάς συνοικίας του Msheireb. Η περιοχή του Msheireb είχε αγοραστεί από την κατασκευαστική εταιρεία Msheireb Properties, το masterplan της οποίας, ονόματι Msheireb Downtown Doha, περιλάμβανε την κατεδάφιση του μεγαλύτερου μέρους της συνοικίας και την ανέγερση πολυτελών κτηρίων και ουρανοξυστών που θα εξυπηρετήσουν τις ανάγκες σε γραφεία, ξενοδοχεία και κατοικίες. Όταν οι σκαλωσιές κατέβουν, το πρότυπο πολεοδομικού σχεδιασμού θα αποκαλυφθεί , το Msheireb Downtown Doha, το οποίο η εταιρία υποστηρίζει πως είναι το πρώτο βιώσιμο πρόγραμμα ανάπλασης αστικού κέντρου παγκοσμίως. Το πρόγραμμα έχει προϋπολογισμό 5,5 δις δολαρίων και εκτείνεται σε έκταση 310,000 τετραγωνικών μέτρων.

Και εάν σας είναι δύσκολο να κατανοήσετε αυτά τα μεγέθη, να βοηθήσουμε..

Οι κάτοικοι, η συλλογή…

Για την κατεδάφιση των κτηρίων, η εταιρεία υποχρέωσε τους εργάτες σε μαζική εκτόπιση, η όποια έμοιαζε περισσότερο με φυγή. Η καταστροφή της συνοικίας ήταν τόσο ραγδαία, που δεν καταγράφηκε καν τι υπήρξε εκεί για δεκαετίες πριν την κατεδάφιση. Όταν έγινε αντιληπτή η βιαιότητα της ισοπέδωσης, κατεβλήθη προσπάθεια να υπάρξει τεκμηρίωση, έστω και φωτογραφική του χώρου, καθώς και να συλλεχθούν τα προσωπικά αντικείμενα των κατοίκων που είχαν μείνει άθικτα μέσα στα διαμερίσματα τους. Η εταιρεία Msheireb Properties, στα πλαίσια του εξωραϊσμού της, έβαλε αυτό το project κάτω από την αιγίδα της, παίρνοντας μάλιστα την πρωτοβουλία να ανοίξει το Msheireb Art Centre με την συλλογή να αποτελείται από πάνω από 9.000 προσωπικά και δημόσια αντικείμενα της συνοικίας (Echo Memory Collection).

Έτσι λοιπόν από τον δημόσιο χώρο συλλέχθηκαν ογκώδη πινακίδες από μαγαζιά, πινακίδες με τα ονόματα των οδών, αντικείμενα – μάρτυρες δηλαδή μια πόλης που επρόκειτο να εξαφανιστεί πολύ σύντομα.

Από τα εγκαταλελειμμένα διαμερίσματα φωτιστικά, καγκελόπορτες, σταθερά τηλέφωνα, καρέκλες, φωτογραφίες, γράμματα, φάρμακα, ότι μπορεί να βάλει ο ανθρώπινος νους. Πράγματα τα απαρτίζουν ένα νοικοκυριό, χωρίς κάποια ιδιαίτερη χρηματική αξία. Ότι άφησαν πίσω τους οι κάτοικοι του Msheireb. Βλέποντας όλα αυτά τα αντικείμενα στην αποθήκη της συλλογής, γεννιέται φυσικά η απορία κάτω από ποιες συνθήκες φύγαν από τα σπίτια τους αυτοί οι άνθρωποι. Γιατί κάποιος να μην θέλει να πάρει μαζί του τις φωτογραφίες του ή τα φάρμακα του;

… και η σκληρή αλήθεια

Χρειάστηκε αρκετό ψάξιμο στο διαδίκτυο προκειμένου να βρω τι συνέβη με τους κάτοικους του Msheireb. Η πλειοψηφία των άρθρων εκθειάζουν το πολεοδομικό, αρχιτεκτονικό πρόγραμμα – πρότυπο, την βιώσιμη ανάπτυξη της περιοχής κλπ. λες και οι κάτοικοι που έμεναν εκεί και εκδιώχθηκαν ήταν μια ασήμαντη λεπτομέρεια που δεν αφορά κανέναν. Όπως πληροφορούμαστε λοιπόν, το 2015 η αστυνομία μπούκαρε στα σπίτια εκατοντάδων κατοίκων, τα οποία ήταν προς κατεδάφιση, χωρίς καμία προειδοποίηση και τους πέταξε έξω, πολλές φορές με την χρήση βίας, σε μια επιχείρηση που διήρκησε συνολικά δυο ώρες. Εκατοντάδες μετανάστες βρέθηκαν άστεγοι μέσα σε μια νύχτα. Υπήρξαν όμως και κάποιοι «τυχεροί» που ενημερώθηκαν ότι πρόκειται να τους κοπεί το ρεύμα και το νερό μέσα σε μια βδομάδα προκειμένου να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. Ρεύμα και νερό κόπηκαν τελικά μέσα σε 24 ώρες, τα σπίτια σημάνθηκαν για κατεδάφιση, και φυσικά καμία πρόβλεψη δεν υπήρξε για την μετεγκατάσταση των ανθρώπων. Μερικοί βρέθηκαν να κοιμούνται στον δρόμο, ενώ άλλοι έφτιαξαν αυτοσχέδιες παράγκες.

Σε μια χώρα με τέτοιον ασύλληπτο πλούτο, όπου μόνον τα κατασκευαστικά έργα ανέρχονται σε μερικά εκατοντάδες εκατομμύρια ριάλ, η αντίθεση αυτή είναι σχεδόν παρανοϊκή, αφύσικα πελώρια. Είναι όμως παντού. Στους δρόμους, στα εργοτάξια, στα λεωφορεία, στην κουζίνα των εστιατορίων, στις ρίζες των χιλιάδων δέντρων που φυτεύονται, στον κόμπο που σου σφίγγει τον λαιμό και το στομάχι.

Οι κάτοικοι του Κατάρ έχουν μάθει ή μαθαίνουν να ζουν με την αντίθεση αυτήν που μπλέκεται στα πόδια τους, σαν κάτι φυσικό, σαν κομμάτι της καθημερινότητας τους. Οι όποιες φιλότιμες προσπάθειες για διατήρηση και αφήγηση ενός μικρού κομματιού από την ιστορία της αντίθεσης, θα είναι πάντα κουτσές, λειψές, θα μένουν πάντα αναπόφευκτα ανειλικρινείς καθώς η αλήθεια που εν τέλη διατηρείται είναι αυτή που δεν πονάει, αυτή που εξυπηρετεί.